Iran – Wikipedia tiếng Việt

Iran (tiếng Ba Tư: ایران‎ Irān [ʔiːˈɾɒːn] (nghe)), gọi chính thức là Cộng hòa Hồi giáo Iran (tiếng Ba Tư: جمهوری اسلامی ایران‎ Jomhuri-ye Eslāmi-ye Irān  (trợ giúp·thông tin)),[13] còn được gọi là Ba Tư (Persia), là một quốc gia có chủ quyền tại khu vực Tây Á.[14][15] Iran có biên giới về phía tây bắc với Armenia, Azerbaijan; phía bắc giáp biển Caspi; phía đông bắc giáp Turkmenistan; phía đông giáp Afghanistan và Pakistan; phía nam giáp vịnh Ba Tư và vịnh Oman; còn phía tây giáp Thổ Nhĩ Kỳ và Iraq. Iran có dân số gần 80 triệu người tính đến năm 2017, là quốc gia đông dân thứ 18 trên thế giới.[16] Lãnh thổ Iran rộng 1.648.195 km², là quốc gia rộng thứ nhì tại Trung Đông và đứng thứ 17 thế giới. Iran có vị thế địa chính trị quan trọng do nằm tại phần trung tâm của đại lục Á-Âu và gần với eo biển Hormuz.[17] Tehran là thủ đô và thành phố lớn nhất của Iran, cũng như là trung tâm kinh tế và văn hoá. Iran là một quốc gia đa văn hoá với nhiều nhóm dân tộc và ngôn ngữ, trong đó các cộng đồng dân cư lớn nhất là người Ba Tư (61%), người Azeri (16%), người Kurd (10%) và người Lur (6%).[18]

Iran là một trong những nền văn minh cổ nhất trên quốc tế, [ 19 ] [ 20 ] khởi đầu là những vương quốc Elam vào thiên niên kỷ 4 TCN. Người Media thống nhất Iran vào thế kỷ VII TCN, [ 21 ] chủ quyền lãnh thổ Iran được lan rộng ra cực độ dưới thời Cyrus Đại đế của Đế quốc Achaemenes vào thế kỷ VI TCN – là vương quốc to lớn nhất trên quốc tế vào thời gian đó. [ 22 ] Tuy nhiên, vương quốc này thất thủ trước Alexandros Đại đế vào thế kỷ IV TCN, tuy nhiên Đế quốc Parthia nhanh gọn tái lập. Năm 224, Parthia bị sửa chữa thay thế bằng Đế quốc Sasanid, Sasanid trở thành một cường quốc số 1 quốc tế trong bốn thế kỷ sau đó. [ 23 ] [ 24 ] Người Ả Rập theo đạo Hồi chinh phục Sasanid vào thế kỷ VII, hiệu quả là Hồi giáo thay thế sửa chữa những tín ngưỡng địa phương như Hoả giáo và Minh giáo. Iran có góp phần lớn vào thời kỳ hoàng kim Hồi giáo ( thế kỷ VIII-XIII ), sản sinh nhiều nhân vật có ảnh hưởng tác động về nghệ thuật và thẩm mỹ và khoa học .

Sau hai thế kỷ dưới quyền người Ả Rập là một giai đoạn các vương triều Hồi giáo bản địa, song tiếp đó Iran lại bị người Thổ và người Mông Cổ chinh phục. Người Safavid nổi lên vào thế kỷ XV, rồi tái lập một nhà nước Iran thống nhất.[25] Iran sau đó cải sang Hồi giáo Shia, đánh dấu một bước ngoặt của quốc gia này cũng như lịch sử Hồi giáo.[9][26] Đến thế kỷ XVIII, dưới quyền Nader Shah, Iran trong một thời gian ngắn từng được cho là đế quốc hùng mạnh nhất đương thời.[27] Xung đột với Đế quốc Nga trong thế kỷ XIX khiến Iran mất đi nhiều lãnh thổ.[29] Cách mạng Hiến pháp năm 1906 lập ra một chế độ quân chủ lập hiến. Sau một cuộc đảo chính vào năm 1953, Hoàng gia Iran dần liên kết mật thiết với phương Tây và ngày càng chuyên quyền.[30] Bất mãn trước sự can thiệp của nước ngoài và sự đàn áp chính trị đã dẫn đến Cách mạng Hồi giáo năm 1979, lập ra chế độ Cộng hoà Hồi giáo.[31] Trong thập niên 1980, Iran xảy ra chiến tranh với Iraq, cuộc chiến gây thương vong cao và tổn thất tài chính lớn cho hai nước. Từ giữa cuối thập niên 2000, chương trình hạt nhân gây tranh cãi của Iran khiến cho cộng đồng quốc tế, đặc biệt là Hoa Kỳ lo ngại, dẫn đến hệ quả là nhiều lệnh trừng phạt, cấm vận kinh tế được áp đặt lên nước này, ảnh hưởng lớn tới nền kinh tế và đời sống của người dân.[32]

Iran là một thành viên sáng lập của Liên Hiệp Quốc, Phong trào không link, Tổ chức Hợp tác Hồi giáo và Tổ chức những nước xuất khẩu dầu lửa. Iran được công nhận là một cường quốc khu vực và một cường quốc bậc trung. [ 33 ] [ 34 ] Quốc gia này có trữ lượng lớn về nguyên vật liệu hoá thạch, là nhà cung ứng khí đốt lớn đồng thời có trữ lượng dầu mỏ được chứng tỏ lớn thứ 4 trên quốc tế [ 18 ] [ 35 ], do vậy, Iran có ảnh hưởng tác động đáng kể đến bảo mật an ninh nguồn năng lượng quốc tế và kinh tế tài chính quốc tế. Iran chiếm hữu nhiều di sản văn hoá đa dạng chủng loại, với 22 di sản quốc tế được UNESCO công nhận tính đến năm 2017, đứng thứ 3 tại châu Á. [ 36 ]
Thời xưa, những cái tên Ariana và Persis đã được sử dụng để miêu tả vùng, như được bộc lộ trong map quốc tế này của Eratosthenes ( khoảng chừng năm 200 TCN )

Ở thời Achaemenid người Ba Tư gọi đất nước của họ là Pārsa, tên theo tiếng Ba Tư cổ có nghĩa họ hàng của Cyrus Đại đế. Thời Sassanid, họ gọi nó là Iran, có nghĩa “Vùng đất của những người Aryan”. Người Hy Lạp gọi nước này là Persis; chuyển sang tiếng Latin thành Persia, cái tên được sử dụng rộng rãi ở Phương Tây.[37][38][39]

Ở thời hiện đại, đã có sự tranh cãi về nguồn gốc các tên gọi của thực thể – Iran và Persia (Ba Tư). Ngày 21 tháng 3 năm 1935, Reza Shah Pahlavi đưa ra một nghị định yêu cầu các phái đoàn nước ngoài phải sử dụng thuật ngữ Iran trong các văn bản ngoại giao. Sau khi các học giả lên tiếng phản đối, Mohammad Reza Pahlavi thông báo năm 1959 rằng cả hai cái tên Persia (Ba Tư) và Iran đều có giá trị và có thể sử dụng thay thế lẫn nhau. Cuộc Cách mạng năm 1979 dẫn tới việc thành lập nhà nước thần quyền Cộng hòa Hồi giáo Iran. Tuy nhiên, danh từ Persia và tính từ Persian vẫn được sử dụng thường xuyên.

Hiện nay, tại xứ này người Ba Tư ( Persia ) chỉ chiếm khoảng chừng 51 % dân số. Danh từ Iran ( tộc Âu Ấn ) gồm có người Ba Tư và thêm vài dân tộc bản địa khác như Kurd, Baloch, … chỉ định được khoảng chừng 70 % dân số nên được nhiều người trong xứ thích dùng hơn .
Iran đã là nơi sinh sống của con người từ thời tiền sử và những tò mò gần đây khởi đầu cho thấy những dấu tích về những nền văn hóa truyền thống thời kỳ sớm ở Iran, hàng thế kỷ trước khi những nền văn minh sớm nhất mở màn Open ở gần Lưỡng Hà. [ 40 ] Sử ghi chép của Ba Tư ( Iran ) khởi đầu từ khoảng chừng năm 3200 TCN ở nền văn minh Tiền-Elamite và liên tục với sự Open của người Aryan và sự xây dựng Triều đại Medes, tiếp đó là Đế chế Achaemenid năm 546 TCN. Alexandros Đại đế đã chinh phạt Ba Tư năm 331 TCN, hai triều đại tiếp sau Parthia và Sassanid cùng với Achaemenid là những Đế chế tiền Hồi giáo vĩ đại nhất của Ba Tư .Sau cuộc chinh phục Ba Tư của Hồi giáo, nước này trở thành TT Thời đại Hoàng kim Hồi giáo, đặc biệt quan trọng ở thế kỷ thứ IX và thế kỷ thứ XI. Thời kỳ Trung Đại là thời hạn diễn ra nhiều sự kiện lớn trong vùng. Từ năm 1220, Ba Tư bị Đế quốc Mông Cổ dưới quyền Thành Cát Tư Hãn, tiếp đó là Timur lấn chiếm. Quốc gia Hồi giáo Shi’a Ba Tư tiên phong được xây dựng năm 1501 dưới Triều đại Safavid. Ba Tư dần trở thành nơi tranh giành của những cường quốc thuộc địa như Đế quốc Nga và Đế chế Anh .Cùng với sự trỗi dậy của chủ nghĩa cộng sản và quy trình hiện đại hoá ở cuối thế kỷ XIX, mong ước biến hóa dẫn tới cuộc Cách mạng Hiến pháp Ba Tư năm 1905 – 1911. Năm 1921, Reza Shah Pahlavi triển khai một cuộc hòn đảo chính lật đổ Triều đình Qajar. Là người ủng hộ hiện đại hoá, Reza Shah đưa ra những kế hoạch tăng trưởng công nghiệp, kiến thiết xây dựng đường sắt, và xây dựng một mạng lưới hệ thống giáo dục vương quốc, nhưng sự cầm quyền độc tài của ông khiến nhiều người Iran bất mãn .Trong Chiến tranh quốc tế thứ hai, Anh và Liên Xô lấn chiếm Iran từ 25 tháng 8 đến 17 tháng 9 năm 1941, đa phần để bảo vệ những giếng dầu của Iran và hiên chạy phục vụ hầu cần của họ. Đồng Minh buộc Shah phải thoái vị nhường chỗ cho con trai, Mohammad Reza Pahlavi, người họ kỳ vọng sẽ ủng hộ phe Đồng Minh hơn. Năm 1953, sau vụ quốc hữu hoá Công ty dầu mỏ Anh-Iran, vị Thủ tướng dân bầu, Mohammed Mossadegh, tìm cách thuyết phục Shah rời bỏ quốc gia. Shah phủ nhận, và chính thức cách chức vị Thủ tướng. Mossadegh không đồng ý rời bỏ chức vụ, và khi ông ta rõ ràng thể hiện dự tính chiến đấu, Shah buộc phải sử dụng tới kế hoạch mà Anh / Mỹ đã trù tính trước cho ông, đôi lúc kế hoạch cũng được gọi là ” Chiến dịch Ajax “, bay tới Baghdad rồi từ đó sang Rome, Italy .
Nhiều vụ phản kháng phần đông nổ ra khắp quốc gia. Những người ủng hộ và phản đối chế độ quân chủ đụng độ với nhau trên đường phố, khiến 300 người thiệt mạng. Quân đội can thiệp, xe tăng của những sư đoàn ủng hộ Shah bắn vào thủ đô hà nội và máy bay ném bom vào dinh Thủ tướng. Mossadegh đầu hàng và bị bắt ngày 19 tháng 8 năm 1953. Mossadegh bị xét xử tội phản quốc và bị phán quyết ba năm tù .Triều đình Shah được tái lập, quyền lực tối cao được Anh và Mỹ trao vào tay Shah Mohammad Reza Pahlavi. Ông này ngày càng trở nên độc tài, đặc biệt quan trọng vào cuối thập kỷ 1970. Với sự ủng hộ can đảm và mạnh mẽ từ phía Anh và Mỹ, triều đình Shah khước từ liên tục hiện đại hóa những ngành công nghiệp Iran, nhưng lại đàn áp phe trái chiều trong những tầng lớp tăng lữ dòng Hồi giáo Shia và những người ủng hộ dân chủ .Thập kỷ 1970, Ayatollah Ruhollah Khomeini chiếm được tình cảm của đa phần dân Iran. Những người Hồi giáo, cộng sản và những người theo đường lối tự do triển khai cuộc Cách mạng Iran năm 1979, triều đình Shah bỏ chạy khỏi quốc gia, sau đó Khomeini lên nắm quyền lực tối cao lập ra một nhà nước Cộng hòa Hồi giáo. Hệ thống mới lập ra những luật lệ Hồi giáo và lao lý quyền quản lý trực tiếp ở mức cao nhất từ trước tới nay cho giới tăng lữ. nhà nước chỉ trích can đảm và mạnh mẽ phương Tây, đặc biệt quan trọng là Mỹ vì đã ủng hộ triều đình Shah. Các quan hệ với phương Tây trở nên đặc biệt quan trọng căng thẳng mệt mỏi năm 1979, sau khi những sinh viên Iran bắt giữ những nhân viên cấp dưới Đại sứ quán Mỹ. Sau này, Iran đã tìm cách xuất khẩu cuộc cách mạng của mình ra quốc tế, ủng hộ những nhóm quân sự chiến lược chống phương Tây như nhóm Hezbollah ở Liban. Từ năm 1980 đến 1988, Iran và nước láng giềng Iraq lao vào một đại chiến đẫm máu Chiến tranh Iran-Iraq .Ngày nay cuộc đấu tranh giữa những người theo đường lối cải cách và bảo thủ vẫn đang diễn ra trải qua những cuộc bầu cử chính trị, và là yếu tố TT trong cuộc Bầu cử tổng thống Iran 2005, hiệu quả Mahmoud Ahmadinejad thắng cử. Kết quả bầu cử đã bị tranh cãi thoáng đãng, và dẫn đến những cuộc biểu tình rộng khắp, cả ở Iran và những thành phố lớn bên ngoài quốc gia, tạo ra Cách mạng Xanh Iran .Hassan Rouhani được bầu làm tổng thống vào ngày 15 tháng 6 năm 2013, sau khi vượt mặt Mohammad Bagher Ghalibaf và bốn ứng viên khác. Chiến thắng của Rouhani đã cải tổ tương đối mối quan hệ của Iran với những vương quốc khác trong khu vực .Một loạt những cuộc biểu tình xảy ra trên khắp Iran trong suốt hai năm 2017 và 2018. Ban đầu, những cuộc biểu tình được tổ chức triển khai nhằm mục đích phản đối Chi tiêu hoạt động và sinh hoạt đắt đỏ, nhưng sau đó đã tăng trưởng thành nhiều nhu yếu chính trị sâu rộng. Một số nhà nghiên cứu và phân tích cho rằng tình hình kinh tế tài chính vô cùng khó khăn vất vả là nguyên do thực sự của những cuộc biểu tình. Một số người khác khẳng định chắc chắn sự không hài lòng với nền độc tài thần quyền của Cộng hòa Hồi giáo Iran và mưu cầu về một nền dân chủ là nguyên do của thực trạng không ổn định .Tháng 12 năm 2019, một loạt những cuộc biểu tình dân sự xảy ra ở nhiều thành phố trên khắp Iran, nhưng sau đó đã lan rộng ra để phản đối chính sách hiện tại ở Iran và Lãnh đạo tối cao Ali Khamenei. [ 41 ] [ 42 ] Các cuộc biểu tình khởi đầu vào tối ngày 15 tháng 11 và trong vòng vài giờ đã lan đến 21 thành phố khi những video về cuộc biểu tình khởi đầu Viral trên mạng. [ 43 ] [ 44 ] [ 45 ] Hình ảnh về những cuộc biểu tình đấm đá bạo lực đã được san sẻ trên internet với những cuộc biểu tình đạt đến Lever quốc tế. [ 46 ]. Để ngăn ngừa việc san sẻ thông tin tương quan đến những cuộc biểu tình và cái chết của hàng trăm người biểu tình trên những nền tảng truyền thông online xã hội, cơ quan chính phủ đã chặn Internet trên toàn nước, dẫn đến mất trọn vẹn liên kết Internet gần như hàng loạt khoảng chừng sáu ngày. [ 47 ] [ 48 ] Dựa trên tường thuật của Tổ chức Ân xá Quốc tế và Đài phát thanh Farda, loạt cuộc biểu tình này hoàn toàn có thể là đấm đá bạo lực và nghiêm trọng nhất kể từ Cách mạng Iran năm 1979. [ 49 ] nhà nước đã giết hại khoảng chừng 1.500 công dân Iran tham gia cuộc biểu tình [ 50 ] [ 51 ] [ 52 ] [ 53 ]. Cuộc đàn áp của cơ quan chính phủ đã gây ra phản ứng kinh hoàng từ những người biểu tình, họ đáp trả bằng việc hủy hoại 731 ngân hàng nhà nước cơ quan chính phủ gồm có ngân hàng nhà nước TW Iran, những giáo đường Hồi giáo, xé những bảng quảng cáo chống Mỹ, và áp phích và tượng của Lãnh tụ tối cao Ali Khamenei. 50 địa thế căn cứ quân sự chiến lược của cơ quan chính phủ cũng bị người biểu tình tiến công .Thành phố Piranshahr là nền văn minh truyền kiếp nhất của Iran với lịch sử vẻ vang 8000 năm. [ 54 ] [ 55 ] [ 56 ] [ 57 ]

Hệ thống chính trị nước Cộng hòa Hồi giáo dựa trên Hiến pháp năm 1979 được gọi là “Qanun-e Asasi” (“Luật pháp cơ bản”). Hệ thống gồm nhiều kết nối phức tạp giữa các cơ quan chính phủ, đa số lãnh đạo đều do chỉ định. Chế độ ở Iran là chế độ phi dân chủ [58][59], thường xuyên đàn áp và bắt bớ những người chỉ trích chính phủ cũng như chỉ trích lãnh đạo tối cao, và hạn chế nghiêm ngặt sự tham gia của các ứng cử viên trong các cuộc bầu cử phổ biến cũng như các hình thức hoạt động chính trị khác. Quyền phụ nữ ở Iran được mô tả là vô cùng tồi tệ.[60][61], và quyền trẻ em đã bị vi phạm nghiêm trọng, với nhiều tội phạm trẻ em bị xử tử ở Iran hơn bất kỳ quốc gia nào khác trên thế giới [62][63]. Hoạt động tình dục giữa những người đồng giới là bất hợp pháp và bị trừng phạt đến chết [64][65]. Từ những năm 2000, chương trình hạt nhân gây tranh cãi của Iran đã gây lo ngại, đây là lý do dẫn đến các lệnh trừng phạt quốc tế đối với nước này.

Lãnh tụ tối cao Iran chịu trách nhiệm phác họa và giám sát “các chính sách chung của Nhà nước Cộng hòa Hồi giáo Iran”. Lãnh tụ tối cao là Tổng tư lệnh các lực lượng vũ trang, kiểm soát tình báo quân đội và các hoạt động an ninh; và có độc quyền tuyên chiến. Các lãnh đạo tư pháp, mạng lưới phát thanh, truyền hình trong nước, chỉ huy cảnh sát và các lực lượng quân đội cùng sáu trong số mười hai thành viên Hội đồng bảo vệ Cách mạng được Lãnh tụ tối cao chỉ định. Hội đồng Chuyên gia bầu và bãi nhiệm Lãnh tụ tối cao dựa trên cơ sở đánh giá và sự quý trọng của nhân dân.[66] Hội đồng chuyên gia chịu trách nhiệm giám sát Lãnh tụ tối cao thi hành các trách nhiệm theo pháp luật.

Hiến pháp pháp luật Tổng thống là người nắm quyền cao nhất vương quốc sau Lãnh tụ tối cao. Tổng thống được bầu theo đại trà phổ thông đầu phiếu với nhiệm kỳ bốn năm. Các ứng viên tổng thống phải được Hội đồng bảo vệ Cách mạng phê chuẩn trước khi được ra tranh cử. Tổng thống chịu nghĩa vụ và trách nhiệm việc vận dụng Hiến pháp và triển khai những quyền hành pháp, trừ những việc tương quan trực tiếp tới Lãnh tụ tối cao. Tổng thống chỉ định và giám sát Hội đồng bộ trưởng, phối hợp những quyết định hành động của cơ quan chính phủ, và lựa chọn những chủ trương chính phủ nước nhà để đưa ra trước nhánh lập pháp. Tám phó tổng thống và nội các gồm 21 bộ trưởng liên nghành ship hàng dưới quyền Tổng thống, tổng thể những viên chức này đều phải được nhánh lập pháp trải qua. Không giống như những vương quốc khác, nhánh hành pháp ở Iran không quản trị những lực lượng vũ trang. Dù Tổng thống chỉ định Bộ trưởng Tình báo và Quốc phòng, thường thì Tổng thống phải tìm hiểu thêm quan điểm của Lãnh tụ tối cao trước khi đưa ra quyết định hành động lựa chọn hai chức vụ đó để nhánh lập pháp bỏ phiếu tin tưởng .Nhánh lập pháp Iran chỉ có một viện là Majles-e Shura-ye Eslami ( Hội đồng cố vấn Hồi giáo ), gồm 290 thành viên được bầu với nhiệm kỳ bốn năm. Majlis chịu nghĩa vụ và trách nhiệm làm luật, phê chuẩn những hiệp ước quốc tế, và trải qua ngân sách vương quốc. Mọi ứng viên và thành viên Majlis đều phải được phê chuẩn từ Hội đồng bảo vệ Cách mạng .Lãnh tụ tối cao chỉ định người đứng đầu nhánh tư pháp, và người này lại chỉ định ra chỉ huy những Tòa án tối cao và những trưởng công tố. Iran có nhiều kiểu TANDTC, gồm cả những tòa công chúng để xử những vụ dân sự và tội phạm, những ” TANDTC cách mạng ” xử 1 số ít loại hành vi, như tội chống lại bảo mật an ninh vương quốc. Các quyết định hành động của TANDTC cách mạng là tối cao và không hề được tái thẩm. Tòa án Tăng lữ Đặc biệt giải quyết và xử lý những vụ tội phạm được cho là do những tăng lữ triển khai, dù nó cũng xử cả những vụ tương quan tới người thế tục. Các công dụng của Tòa án Tăng lữ Đặc biệt độc lập với cơ cấu tổ chức TANDTC thường thì và chỉ tuân theo Lãnh tụ tối cao. Những phán xử của tòa này là tối cao và không được tái thẩm .

Các hội đồng[sửa|sửa mã nguồn]

Hội đồng bảo vệ Cách mạng gồm 12 nhà làm luật (religious jurists), sáu người trong số đó do chỉ định của Lãnh tụ tối cao. Bộ trưởng tư pháp(cũng do Lãnh tụ tối cao chỉ định) sẽ giới thiệu nốt sáu thành viên kia, và họ sẽ được Nghị viện chính thức chỉ định. Hội đồng này có trách nhiệm giải thích hiến pháp và có thể phủ quyết Nghị viện. Nếu luật pháp không phù hợp với hiến pháp hay Sharia (luật Hồi giáo), nó sẽ được trao lại cho Nghị viện sửa đổi. Trong một lần thi hành quyền lực của mình, Hội đồng đã gây tranh cãi khi căn cứ trên một cách hiểu hẹp của hiến pháp Iran, phủ quyết các ứng cử viên nghị viện.

Hội đồng chuyên viên họp một tuần mỗi năm, gồm 86 tăng lữ ” đạo đức và uyên bác ” được bầu bởi những cá thể trưởng thành có quyền bầu cử với nhiệm kỳ tám năm. Tương tự như những cuộc bầu cử tổng thống và nghị viện, Hội đồng bảo vệ Cách mạng là cơ quan quyết định hành động tư cách của ứng viên vào Hội đồng này. Hội đồng chuyên viên bầu ra Lãnh tụ tối cao và có quyền theo hiến pháp không bổ nhiệm Lãnh tụ tối cao ở bất kể thời gian nào. Tuy nhiên, Hội đồng này chưa từng phản đối bất kể một quyết định hành động nào của Lãnh tụ tối cao .Hội đồng quyền lợi có quyền xử lý những tranh chấp giữa Nghị viện và Hội đồng bảo vệ Cách mạng, và cũng là một cơ quan tư vấn của Lãnh tụ tối cao, biến nó trở thành một trong những cơ quan nắm nhiều quyền lực tối cao cơ quan chính phủ nhất trong nước .Các hội đồng địa phương được bầu theo kiểu đại trà phổ thông đầu phiếu với nhiệm kỳ 4 năm tại mọi thành phố và làng mạc ở Iran. Theo điều 7, Hiến pháp Iran, những hội đồng địa phương đó cùng với Nghị viện là những ” tổ chức triển khai đưa ra quyết định hành động và hành chính của vương quốc “. Đoạn này của hiến pháp không được vận dụng cho tới tận năm 1999 khi những cuộc bầu cử hội đồng địa phương tiên phong được tổ chức triển khai trên khắp quốc gia. Các hội đồng có nhiều nghĩa vụ và trách nhiệm, gồm bầu cử thị trưởng, giám sát những hoạt động giải trí tại khu vực ; nghiên cứu và điều tra xã hội, văn hoá, giáo dục, sức khoẻ, kinh tế tài chính và những nhu yếu chăm nom xã hội bên trong khu vực của mình ; đặt kế hoạch và phối hợp hành vi với vương quốc trong việc thi hành những chương trình xã hội, kinh tế tài chính, kiến thiết xây dựng, văn hoá, giáo dục và những chương trình phúc lợi khác .

Iran được chia thành năm khu vực với 31 tỉnh (Ostān), mỗi tỉnh được cai quản bởi một tỉnh trưởng được chỉ định (Ostāndār). Các tỉnh được chia thành các hạt (šahrestān), các quận (baxš) và các tiểu huyện (dehestā).

Đất nước này là một trong những vương quốc có vận tốc tăng trưởng đô thị cao nhất quốc tế. Từ năm 1950 đến 2002, tỷ suất dân số thành thị tăng từ 27 % lên 60 %. Liên Hiệp Quốc Dự kiến đến năm 2030, 80 % dân số sẽ là dân thành thị. Hầu hết những người di cư đã định cư xung quanh những thành phố Tehran, Isfahan, Ahvaz và QomTehran, với dân số khoảng chừng 8,8 triệu người ( tìm hiểu dân số năm năm nay ), là Hà Nội Thủ Đô và thành phố lớn nhất của Iran. Đây là một TT kinh tế tài chính và văn hóa truyền thống, và là TT thông tin liên lạc và giao thông vận tải của cả nước .Mashhad, thành phố đông dân thứ hai của quốc gia, với khoảng chừng 3,3 triệu người ( tìm hiểu dân số năm năm nay ) và là thủ phủ của tỉnh Razavi Khorasan. Đền Imam Reza tọa lạc tại thành phố này, đây là một thánh địa linh thiêng trong Hồi giáo Shia. Khoảng 15 đến 20 triệu người hành hương viếng thăm đền thờ mỗi năm .

Isfahan có dân số khoảng 2,2 triệu người (điều tra dân số năm 2016) và là thành phố đông dân thứ ba của Iran. Đây là thủ phủ của tỉnh Isfahan, và cũng là thủ đô thứ ba của Đế chế Safavid. Đây là nơi có nhiều di tích lịch sử, bao gồm Quảng trường Shah nổi tiếng, Siosepol và các nhà thờ tại phố Jolfâ-ye của người Armenia. Đây cũng là nơi có trung tâm mua sắm lớn thứ bảy thế giới, Trung tâm thành phố Isfahan.

Thành phố đông dân thứ tư của Iran, Karaj, có dân số khoảng chừng 1,9 triệu người ( tìm hiểu dân số năm năm nay ). Đây là thủ phủ của tỉnh Alborz, và nằm cách Teheran 20 km về phía tây, dưới chân dãy núi Alborz. Là một thành phố công nghiệp lớn ở Iran, với những nhà máy sản xuất lớn sản xuất đường, dệt, may và rượu .Với dân số khoảng chừng 1,7 triệu người ( tìm hiểu dân số năm năm nay ), Tabriz là thành phố đông dân thứ năm của Iran và là nơi đông dân thứ hai cho đến cuối những năm 1960. Đây là Hà Nội Thủ Đô tiên phong của Đế chế Safavid và hiện là thủ phủ của tỉnh Đông Azerbaijan. Nó cũng được coi là thành phố công nghiệp lớn thứ hai của quốc gia ( sau Tehran ) .

Shiraz, với dân số khoảng 1,8 triệu người (điều tra dân số năm 2016), là thành phố đông dân thứ sáu của Iran. Đây là thủ phủ của tỉnh Fars, và cũng là thủ đô của Iran dưới triều đại của vương triều Zand. Nó nằm gần tàn tích Persepolis và Pasargadae, hai trong số bốn thủ đô của Đế chế Achaemenid.

Iran có chung biên giới với Azerbaijan ( chiều dài : 432 km / 268 dặm ) và Armenia ( 35 km / 22 dặm ) ở phía tây-bắc, với Biển Caspia ở phía bắc, Turkmenistan ( 992 km / 616 dặm ) ở phía hướng đông bắc, Pakistan ( 909 km / 565 dặm ) và Afghanistan ( 936 km / 582 dặm ) ở phía đông, Thổ Nhĩ Kỳ ( 499 km / 310 dặm ) và Iraq ( 1.458 km / 906 dặm ) ở phía tây, và sau cuối giáp với Vịnh Péc xích và Vịnh Oman ở phía nam. Diện tích chủ quyền lãnh thổ Iran 1.648.000 km² ≈ 636.300 dặm vuông ( Đất liền : 1.636.000 km² ≈ 631.663 mi², Nước : 12.000 km² ≈ 4.633 mi² ), gần tương tự Alaska .Lãnh thổ Iran hầu hết là những dãy núi lởm chởm chia tách những lưu vực và cao nguyên. Khu vực đông dân cư ở phía tây cũng là vùng nhiều đồi núi nhất với những dãy Caucasus, Zagros và Núi Alborz — trên núi Alborz có điểm trên cao nhất Iran, Chỏm Damavand cao 5.604 m ( 18.386 ft ). Vùng phía đông hầu hết là những lưu vực sa mạc không có người ở như vùng nhiễm mặn Dasht-e Kavir, và 1 số ít hồ muối .

Những đồng bằng lớn duy nhất nằm dọc theo Biển Caspia và phía bắc Vịnh Ba Tư, nơi biên giới Iran chạy tới cửa sông Arvand (Shatt al-Arab). Những đồng bằng nhỏ, đứt quãng nằm dọc theo phần bờ biển còn lại của Vịnh Péc xích, Eo Hormuz và Biển Oman.

Khí hậu Iran phần đông khô cằn hay bán khô cằn cho tới cận nhiệt đới ở dọc bờ biển Caspia. Ở rìa phía bắc quốc gia ( đồng bằng ven biển Caspia ) nhiệt độ hầu hết ở dưới không và khí hậu khí ẩm quanh năm. Nhiệt độ mùa hè hiếm khi vượt quá 29 ° C ( 84 ° F ). Lượng mưa hàng năm đạt 680 mm ( 26 in ) ở vùng phía đông đồng bằng và hơn 1.700 mm ( 75 in ) ở phía tây. Về phía tây, những khu dân cư tại những lưu vực núi Zagros thường có nhiệt độ thấp, khí hậu khắc nghiệt, tuyết rơi dày. Các lưu vực phía đông và TT cũng có khí hậu khô cằn, lượng mưa chưa tới 200 mm ( 8 in ) và có xen kẽ những sa mạc. Nhiệt độ trung bình mùa hè vượt quá 38 °C ( 100 °F ). Các đồng bằng ven biển Vịnh Péc xích và Vịnh Oman ở phía nam Iran có mùa đông dịu, mùa hè rất nóng và ẩm. Lượng mưa hàng năm từ 135 đến 355 mm ( 6 to 14 in ) .
Tehran là trung tâm kinh tế của Iran, nắm giữ 45% các ngành công nghiệp của đất nước.Kinh tế Iran là sự hoà trộn giữa tập trung hoá kế hoạch, quyền chiếm hữu nhà nước với những công ty dầu mỏ và những doanh nghiệp lớn, nông nghiệp làng xã, và những công ty thương mại, dịch vụ tư nhân nhỏ. Tính đến năm năm nay, tổng sản phẩm trong nước của Iran đạt 412.304 USD ( đứng thứ 27 quốc tế, đứng thứ 8 châu Á và đứng thứ 2 Trung Đông sau Ả Rập Xê Út ). Iran được Ngân hàng Thế giới xếp hạng là nền kinh tế tài chính có thu nhập trung bình cao [ 67 ]. Vào đầu thế kỷ 21, khu vực dịch vụ góp phần tỷ suất lớn nhất trong GDP, tiếp theo là công nghiệp ( khai thác và sản xuất ) và nông nghiệp [ 68 ] .Ngân hàng Trung ương của nước Cộng hòa Hồi giáo Iran chịu nghĩa vụ và trách nhiệm cho việc tăng trưởng và duy trì đồng Rial Iran, đồng xu tiền chính thức của quốc gia. nhà nước không công nhận những công đoàn khác ngoài những hội đồng lao động Hồi giáo, vốn phải được sự chấp thuận đồng ý của chủ lao động và những dịch vụ bảo mật an ninh. Mức lương tối thiểu trong tháng 6 năm 2013 là 487 triệu rial một tháng ( $ 134 ) [ 69 ]. Thất nghiệp vẫn ở mức trên 10 % kể từ năm 1997 và tỷ suất thất nghiệp của phụ nữ gần gấp đôi so với phái mạnh [ 69 ] .Chính quyền hiện tại liên tục theo đuổi những kế hoạch cải cách thị trường của chính phủ nước nhà nhiệm kỳ trước đó và đã thông tin rằng họ sẽ biến hóa nền kinh tế tài chính dựa nhiều vào dầu mỏ của Iran. Chính quyền đang tìm cách triển khai tiềm năng trên trải qua việc góp vốn đầu tư những khoản doanh thu vào những nghành như sản xuất xe hơi, công nghiệp hàng không ngoài hành tinh, hàng điện tử tiêu dùng, hoá dầu và công nghệ tiên tiến hạt nhân. Iran cũng kỳ vọng lôi cuốn được hàng tỷ dollar góp vốn đầu tư quốc tế bằng cách tạo ra một thiên nhiên và môi trường góp vốn đầu tư thoải mái và dễ chịu hơn, như giảm những lao lý hạn chế và thuế nhập khẩu, thiết lập những vùng thương mại tự do như Chabahar và hòn đảo Kish. Nước Iran văn minh có một những tầng lớp trung lưu mạnh và một nền kinh tế tài chính tăng trường nhưng vẫn liên tục phải đương đầu với thực trạng lạm phát kinh tế và thất nghiệp ở mức cao .Thâm hụt ngân sách Iran từng là một yếu tố kinh niên, một phần vì những khoản trợ cấp to lớn của nhà nước – tổng số lên tới 7.25 tỷ dollar một năm – gồm thực phẩm và đặc biệt quan trọng là xăng dầu. Iran là nước sản xuất dầu lớn thứ hai trong OPEC, mỗi ngày nước này xuất khẩu từ bốn đến năm triệu barrels dầu mỏ, Iran chiếm 10 % lượng dữ trự dầu đã được xác nhận trên quốc tế. Iran cũng là nước có trữ lượng khí tự nhiên thứ hai quốc tế ( sau Nga ). Thị trường dầu mỏ tăng trưởng mạnh năm 1996 giúp nước này giải toả bớt sức ép kinh tế tài chính và được cho phép Tehran kịp chi trả những khoản nợ .Lĩnh vực dịch vụ đã có sự tăng trưởng lâu bền hơn lớn nhất theo tỷ suất góp phần vào GDP, nhưng vẫn còn chưa vững chãi. Đầu tư nhà nước đã giúp nông nghiệp tăng trưởng mạnh với việc tự do hoá sản xuất và cải tổ đóng gói cũng như tiếp cận thị trường giúp tăng trưởng những thị trường xuất khẩu mới. Các dự án Bất Động Sản tưới tiêu lớn, và những loại sản phẩm nông nghiệp xuất khẩu mới như chà là, hoa và quả hồ trăn, khiến nghành nghề dịch vụ này có được sự tăng trưởng cao nhất so với hàng loạt nền kinh tế tài chính trong phần đông thời hạn thập niên 1990. Dù trải qua nhiều năm hạn hán liên tục : 1998, 1999, 2000 và 2001 khiến sản lượng giảm mạnh, nông nghiệp vẫn là một trong những khu vực sử dụng nhiều lao động nhất, chiếm 22 % nguồn nhân lực theo cuộc tìm hiểu năm 1991. Iran cũng đa tăng trưởng công nghệ sinh học, công nghệ tiên tiến nano, và công nghiệp dược phẩm. Về nguồn năng lượng, nước này hiện đang dựa vào những chiêu thức quy ước, nhưng tới tháng 3 năm 2006, việc tinh chế uranium – chướng ngại lớn sau cuối trên con đường tăng trưởng nguồn năng lượng hạt nhân — đã diễn ra .Các đối tác chiến lược thương mại chính của Iran là Pháp, Đức, Ý, Nga, Trung Quốc, Nhật Bản và Nước Hàn. Từ cuối thập kỷ 1990, Iran đã tăng cường hợp tác kinh tế tài chính với những nước đang tăng trưởng khác như Syria, Ấn Độ, Cuba, Venezuela và Nam Phi. Iran hiện đang lan rộng ra quan hệ thương mại với Thổ Nhĩ Kỳ và Pakistan và cùng có chung mục tiêu thiết lập một thị trường kinh tế tài chính duy nhất ở Tây và Trung Á với những đối tác chiến lược .Các giải pháp trừng phạt kinh tế tài chính so với Iran, như lệnh cấm vận so với dầu thô của Iran, đã tác động ảnh hưởng đến nền kinh tế tài chính nước này. Những giải pháp trừng phạt này đã dẫn đến sự sụt giảm mạnh về giá trị của đồng rial và tính đến tháng 4 năm 2013, một đô la Mỹ trị giá 26.000 rial, so với 16.000 vào đầu năm 2012 [ 70 ] .

Tôn giáo tại Iran ( 2011 ) [ 71 ]

 Hồi giáo (99.4%)

 Khác (0.6%)

Dân số Iran đã tăng trưởng mạnh trong nửa cuối thế kỷ XX, đạt tới khoảng chừng 81 triệu người vào năm 2018. Trong những năm gần đây, có vẻ như cơ quan chính phủ Iran đã đưa ra những giải pháp trấn áp mức độ tăng dân số cao và nhiều cuộc điều tra và nghiên cứu đã cho thấy rằng tỷ suất tăng dân số của Iran chỉ hoàn toàn có thể giảm sau khi đạt tới mức sinh thay thế sửa chữa và không thay đổi vào năm 2050 ( 100 triệu người ). [ 72 ] [ 73 ] [ 74 ]Cộng đồng Do Thái ở Iran được ước tính hơn ba triệu người, hầu hết họ đã di cư sang Bắc Mỹ, Tây Âu, và Nam Mỹ, sau cuộc Cách mạng Iran. Iran cũng có số lượng người tị nạn đông nhất quốc tế, với hơn một triệu người, đa phần từ Afghanistan và Iraq. Chính sách chính thức của chính phủ nước nhà và những tác nhân xã hội muốn tái hồi cư số người này. [ 75 ] [ 76 ] [ 77 ]Đa số dân chúng sử dụng một trong những ngôn từ Iran, gồm ngôn từ chính thức, tiếng Ba Tư. Trong khi về số lượng, tỷ suất và cách định nghĩa những dân tộc bản địa khác nhau ở Iran hiện vẫn còn đang gây tranh cãi, những nhóm sắc tộc chính và thiểu số gồm người Ba Tư ( 51 % ), Azeris ( 24 % ), Gilaki và Mazandarani ( 8 % ), Kurds ( 7 % ), Ả rập ( 3 % ), Baluchi ( 2 % ), Lurs ( 2 % ), Turkmens ( 2 % ), Qashqai, Armenia, Ba Tư Do Thái, Gruzia, người Assyri, Circassia, Tats, Pashtuns và những nhóm khác ( 1 % ). [ 78 ] Số lượng người sử dụng tiếng Ba Tư là tiếng mẹ đẻ tại Iran được ước tính khoảng chừng 40 triệu. [ 79 ] Phương tiện tiếp thị quảng cáo đại chúng, mạng lưới hệ thống giáo dục và việc di cư tới những thành phố lớn khiến đa phần dân Iran nói và hiểu được tiếng Ba Tư. Iran có tỷ suất biết đọc viết là 79.4 % .

Đa số dân Iran là người Hồi giáo; 90% thuộc nhánh Shi’a của Đạo Hồi, tôn giáo chính thức của quốc gia và khoảng 9% thuộc nhánh Sunni (đa số họ là người Kurds), đồng thời Iran cũng là quốc gia có số dân theo đạo Hồi đông nhất Trung Đông. Số còn lại là thiểu số theo các tôn giáo phi Hồi giáo, chủ yếu là Bahá’ís, Mandeans, Hỏa giáo, Do Thái giáo và Thiên chúa giáo. Ba nhóm thiểu số tôn giáo cuối cùng ở trên được công nhận và bảo vệ, và được dành riêng ghế bên trong Majles (Nghị viện). Trái lại, Đức tin Bahá’í, thiểu số tôn giáo lớn nhất ở Iran, không được chính thức công nhân, và từng bị đàn áp trong thời gian tồn tại ở Iran. Từ cuộc cách mạng năm 1979 những vụ đàn áp và hành quyết ngày càng tăng. Những vụ đàn áp Bahá’ís gần đây khiến Cao uỷ nhân quyền Liên hiệp quốc phải đề cập trong bản báo cáo ngày 20 tháng 3 năm 2006 rằng “những hành động đàn áp tôn giáo ngày càng tăng gần đây cho thấy tình hình đối xử với các thiểu số tôn giáo ở Iran, trên thực tế, đang xấu đi.” [80]

Iran có một lịch sử vẻ vang nghệ thuật và thẩm mỹ, âm nhạc, kiến trúc, thi ca, triết học, truyền thống cuội nguồn, và hệ tư tưởng lâu bền hơn .Văn học Ba Tư được những học giả Ba Tư cũng như quốc tế nhìn nhận rất cao. Ngôn ngữ Ba Tư đã được sử dụng trong hơn 2.500 năm và để lại những dấu ấn rõ ràng trong ngôn từ viết. Thơ ca Iran được cả quốc tế quan tâm vì những dòng thơ và bài ca tuyệt đẹp với những nhà thơ như Hafez, Rumi, Omar Khayyam, và Firdowsi .Với 300 phần thưởng quốc tế trong hai nhăm năm qua, những bộ phim Iran liên tục được đảm nhiệm trên khắp quốc tế. Có lẽ đạo diễn nổi tiếng nhất là Abbas Kiarostami. Toàn bộ những phương tiện đi lại truyền thông online ở Iran đều bị trấn áp trực tiếp hay gián tiếp từ nhà nước và phải được Bộ hướng dẫn Hồi giáo được cho phép. Trong số này gồm cả Internet, đang ngày càng trở thành phương tiện đi lại tiếp cận thông tin và bộc lộ bản thân phổ cập nhất của giới trẻ. Iran là nước có số lượng bloggers đứng thứ tư quốc tế .Sự tìm kiếm công minh xã hội và sự công minh là một đặc thù quan trọng trong văn hoá Iran. Sự tôn trọng người già và sự hiếu khách cũng là một phần không hề thiếu trong phép xã giao Iran .Năm mới của Iran ( Norouz ) diễn ra ngày 21 tháng 3, ngày tiên phong của mùa xuân. Norouz được UNESCO liệt vào list Các di sản truyền khẩu và phi vật thể Nhân loại năm 2004. [ 81 ]

Trong cuốn sách, New Food of Life của mình, Najmieh Batmanglij đã viết rằng “thức ăn ở Iran có nhiều điểm chung với văn hoá ẩm thực vùng Trung Đông, nhưng thường được coi là tinh vi và sáng tạo nhất trong số đó, nhiều màu sắc và phức tạp như một tấm thảm Ba Tư.”

Ngành dệt thảm của Iran có nguồn gốc từ thời đại đồ đồng, và là một trong những bộc lộ điển hình nổi bật nhất của nghệ thuật và thẩm mỹ Iran. Iran là nhà phân phối và xuất khẩu thảm thủ công bằng tay lớn nhất quốc tế, sản xuất 3/4 tổng sản lượng thảm của quốc tế và chiếm 30 % thị trường xuất khẩu của quốc tế [ 82 ] [ 83 ]

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

Liên kết chính thức[sửa|sửa mã nguồn]

Bản mẫu { { Wikinews } } link tới bài viết. Để link một thể loại, dùng { { Wikinews category } } .

Liên kết khác[sửa|sửa mã nguồn]

Iran News Sites

Source: https://mix166.vn
Category: Cộng Đồng